آیا ایران، پتانسیل تبدیل به هاب منطقه ای قیر را دارد!؟

دکتر مسعود اسفندیار /مدرس دانشگاه

سهم 8 درصدی ایران از بازار جهانی قیر

تولید و مصرف قیر جهان در سال 2021 بالغ بر ۱۲۵ میلیون تن بود و ایران با ظرفیت تولید بیش از ۶ میلیون تن قیر، سهم 8 درصدی از بازار جهانی قیر را داشته است. ایران از نظر تولید و صادرات قیر، به ترتیب، رتبه 7 و 4 جهانی را در دست دارد. اهمیت این موضوع زمانی است که بدانیم که یکی از منابع اصلی درآمدهای ارزی در شرایط تحریم نفت، مربوط به قیر است. 

صادرات قیر در سال‌ 1400 ارزآوری 1.5 میلیارد دلاری داشته و سهم 2.9 درصدی از کل صادرات غیر نفتی کشور را در این سال به خود اختصاص داد و از نظر ارزش صادراتی در مقایسه با سال ۱۳۹۹ رشد ۷۳‌درصدی داشته است. 

مجموع ظرفیت تولید وکیوم باتوم کشور 12 میلیون تن در سال است که حدود 6 میلیون تن به تولید نفت کوره و بیش از 6 میلیون دیگر هم به تولید قیر اختصاص دارد که از این میان 4 میلیون تن برای تولید قیر صادراتی و 2 میلیون تن هم جهت مصرف داخلی است.

 از 100 درصد قیر تولید کشور، 70 درصد به صادرات اختصاص دارد و ۳۰ درصد هم به تامین تقاضای داخلی می رسد. در زمینه مصرف داخلی هم حدوداً ۹۰ درصد از قیر تولیدی، در حوزه راه سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مصارف عایق‌کاری، تنها ۱۰ درصد از مصرف قیر را به خود اختصاص می‌دهد. 

براساس آمار ثبت‌شده در سایت بورس کالای ایران، شرکت پالایش نفت جی، بیشترین سهم از بازار را در اختیار داشته و به لحاظ میزان تولید و فروش با ۱.۳ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ بزرگ‌ترین تولیدکننده قیر ایران بوده است. پس از آن، شرکت پاسارگاد با 1 میلیون تن، قرار دارد.

بنا بر اطلاعات بورس‌کالا، شرکت نفت جی، ۲۳‌درصد سهم بازار صادراتی (820 هزار تن) را در اختیار داشته و بزرگ‌ترین صادر‌کننده قیر ایران در سال ۱۴۰۰ بوده و شرکت پاسارگاد به ‌رغم کاهش ۸۰‌هزار تنی فروش صادراتی نسبت به سال ۱۳۹۹، بالغ بر 21 ‌درصد سهم بازار صادراتی (حدود 750 هزار تن) را به خود اختصاص داده و سهم سایر شرکت‌های خصوصی از کل بازار صادراتی حدود ۵۶ درصد بوده‌است.

یکی دیگر از نکات قابل‌توجه در زمینه صادرات قیر، افزایش حجم صادرات قیر فله ایران نسبت به بشکه در سال ۱۴۰۰ از بندرعباس است، به نحوی که براساس اطلاعات موجود، بالغ بر یک‌میلیون و ۶۰۰‌هزار تن قیر فله از بندرعباس به مقاصد صادراتی ارسال شده‌است. متاسفانه به دلیل عدم‌برخورداری کشور از ناوگان لجستیک حمل فله قیر، بخش عمده‌ای از سود حاصل از فروش قیر فله در اختیار صادرکنندگان ایرانی قرار نگرفته و تعداد محدودی از واسطه‌های خارجی از آن بهره‌مند می‌شوند.

غیر رقابتی شدن قیر ایران در بازارهای جهانی

قیمت قیر از اکتبر سال ۲۰۲۱ تا جولای سال ۲۰۲۲ مرتبا رشد صعودی داشته‌است و از کانال ۴۵۰ تا ۵۰۰ دلاری در اکتبر ۲۰۲۱ وارد کانال ۶۰۰ تا ۶۵۰ دلاری در ماه‌های ژوئن و جولای ۲۰۲۲ شده‌است.

مقایسه قیمت قیر ایران که معمولا به صورت FOB از بندرعباس به سایر کشورها صادر می‌گردد به دو صورت فله‌ای و بشکه‌ای نشان می‌دهد که فاصله قیمتی حدود ۶۰ دلاری بین این دو نوع تحویل وجود دارد. از اکتبر سال ۲۰۲۱ قیمت هر دو نوع قیر تقریبا تا پایان سال 2021 رو به کاهش رفت ولی با شروع سال 2022 این روند تا ماه آوریل افزایشی بود و در ماه‌های می و ژوئن به تدریج رو به کاهش رفت. بالاترین قیمت قیر بشکه‌ای ایران بین ۴۵۰ تا ۴۸۰ دلار و در ماه آوریل سال 2022 بوده‌است. 

بازار صادراتی قیر ایران در ماه مارس و آوریل بازار کم تقاضا را تجربه کرد و بیشتر صادرکنندگان و تولیدکنندگان ایرانی تحت تاثیر نبود تقاضا در بازار جهانی  عدم رقابت‌پذیری قیمت‌های ایران با فشار کاهش فروش و کاهش حاشیه سود مواجه بودند.

به‌رغم اختلاف بیش از ۲۰۰ دلاری قیمت قیر ایران با شرق آسیا، دلیل عدم استقبال خریداران شرق آسیا از قیر ایران به شرح زیر است:

1- اعمال فشار تحریمی: به‌طوری‌که خریداران، ریسک حمل فله و کشتی‌های بزرگ را نمی‌پذیرند و یافتن کشتی مناسب اقیانوس‌پیما با شرایط تحریم امکان‌پذیر نبوده است. 

2- رشد کرایه حمل دریایی فله و بشکه: در برخی موارد با رشد قیمت کرایه حمل دریایی بیش از ۵٠ دلار نسبت به ماه‌های قبلی مواجه هستیم.

 3- گلوگاه حمل کانتینری: طولانی بودن زمان حمل کانتینری به‌طوری‌که در شرایط نوسانات شدید قیمتی، خریدار تمایل به حمل و تحویل فوری بار دارد اما در شرایط کنونی، حمل بار بشکه تا مقاصد شرق آسیا حداقل ۳۰ تا ۴۰ روز به طول می‌انجامد.

تولیدکنندگان قیر ایران در سال گذشته با کاهش حجم عرضه وکیوم باتوم به عنوان خوراک و افزایش شدید قیمت آن مواجه بودند. تولیدکنندگان و صادرکنندگان قیر ایران در ماه‌های گذشته به ویژه بعد از تنش‌های روسیه و اوکراین و افزایش شدید و نوسانات قیمتی بازار نفت با کاهش حجم صادرات و افت شدید تقاضا در بازارهای صادراتی مواجه هستند و متحمل زیان در فروش‌های صادراتی اخیر شده‌اند.  

قیمت‌گذاری قیر ایران به طور مستقیم با قیمت وکیوم باتوم به عنوان خوراک رابطه دارد در حالی‌که قیمت‌گذاری وکیوم باتوم از فرمول ثابتی وابسته به نرخ نفت کوره در بازارهای جهانی پیروی می‌کند و بر مبنای حراج باز در بورس کالا با رقابت بین تولیدکنندگان به فروش می‌رسد اما قیمت‌گذاری قیر در بازارهای شرق آسیا در ماه‌های گذشته با تغییراتی مواجه بود. تغییر رویکرد کره جنوبی برخلق مزیت‌های رقابتی صادراتی در صنعت پالایشی خود و باز ‌پس‌گیری سهم بازار با حاشیه سود بالای پالایشگاه‌های کره بعد از Upgradeرقم ‌می‌خورد. به طوری‌که کره جنوبی که در مارس ۲۰۲۱ قیر صادراتی خود را ۳۰ تا ۴۰ دلار بالاتر از نرخ نفت کوره صادراتی به فروش می‌رساند، در ماه‌های اخیر قیر صادراتی خود را ۱۴۰ تا ۱۵۰ دلار کمتر از نرخ نفت کوره به فروش می‌رساند. بدیهی است در این شرایط اختلاف نرخ قیر صادراتی ایران با سایر تامین‌کنندگان در آسیا بسیار کم و غیرقابل رقابت می‌باشد در مقایسه، قیر فله ایران که در فروردین ۱۴۰۰ با نرخ‌های ۲۸۰ تا ۲۹۵ دلار فوب بندرعباس به فروش می‌رسید دقیقا در زمان مشابه کره جنوبی و سنگاپور قیر خود را ۴۰۰ دلار تا ۴۳۵ دلار فوب صادراتی عرضه می‌کردند، اختلاف حداقل ۱۲۰ دلاری بین نرخ فوب ایران و سنگاپور فرصت صادرات قیر ایران به بازارهای خاور دور و شرق آسیا را فراهم می‌کرد که معادل کرایه حمل دریایی حدود ۱۲۰ دلار میان ایران و چین بود. در حالی‌که در فروردین ماه ۱۴۰۱ قیر فله ایران ۴۳۵ تا ۴۵۷ دلار فوب قیمت‌گذاری شد که کره جنوبی قیر خود را ۴۵۰ تا ۴۷۰ دلار فوب و سنگاپور نیز قیر خود را ۵۵۰ تا ۵۷۰ دلار cfrبازارهای شرق آسیا پیشنهاد می‌دهد که از قیمت‌های صادراتی ایران به این مقاصد کمتر است.

این موضوع در حالیست که سنگاپور و کره جنوبی از مزیت کرایه حمل کمتر و معافیت عوارض وارداتی به کشورهای حوزه آسیا-پاسیفیک برخوردارند و در ماه‌های گذشته در تلاش برای بازپس گیری سهم بازار از دست رفته خود در سال‌های گذشته موفق بودند. در حالی‌که قیر ایران مزیت رقابتی خود را در بازار چین و شرق آسیا از دست داده، قیمت‌های صادراتی قیر ایران قابل رقابت و مورد استقبال خریداران نبوده‌است.

همچنین در نتیجه بحران روسیه و اوکراین، با نوسانات و افزایش شدید قیمت نفت در بازار جهانی رکوردهای قیمت‌های نفت و قیر از سال ۲۰۰۸ شکسته شد. این موضوع موجب کاهش شدید مصرف قیر و توقف پروژه‌های جاده‌ای در کشورهای مختلف شده‌است به طوری‌که بودجه‌های تخصیص یافته توسط دولت‌ها برای پروژه‌ها جوابگوی قیمت‌های جهش یافته قیر در ماه‌های اخیر نیست و بسیاری از پروژه‌ها در آسیا و آفریقا و حتی اروپا خرید قیر و اجرا را تا کاهش قیمت‌ها متوقف نموده‌اند. این موضوع رکود سنگین در بازارهای صادراتی قیر و تقاضا کمتر در بازارهای هدف ایران را در سال 1401 را نوید می‌دهد.

از سوی دیگر کاهش مصرف داخلی قیر در کشورهای جنوبی  اروپا و ترکیه به علت رشد قیمت قیر منجر به افزایش حجم عرضه صادراتی آنها گردید و با عرضه بیشتر قیر توسط سایر تامین‌کنندگان در جهان که اتفاقا به دنبال فرصت مناسب برای نفوذ و یافتن بازارهای صادراتی جدید هستند، صادرکنندگان قیر ایران، در تنگنا قرار دارند، و لذا ادامه این موضوع و قیمت‌گذاری نامناسب قیر ایران می‌تواند فرصت آربیتراژ قیر از ترکیه، جمهوری آذربایجان و تولیدکنندگان شرق و جنوب اروپا که احتمالا از نفت‌خام ارزان و سنگین روسیه نیز بهره می‌برند را به بازارهای هدف ایران فراهم نماید. به علاوه دسترسی به نفت سنگین روسیه با قیمت‌های مناسب برای چین و هند به عنوان بزرگترین مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان قیر در آسیا در شرایط اخیر فرصت تولید قیر بیشتر و با قیمت پایین‌تر را برای این کشورها فراهم خواهد نمود و فشار مضاعف بر قیمت‌های وارداتی از ایران اعمال خواهد کرد.

بدیهی است در شرایط رکود تورمی صادرکنندگانی در بازار جهانی موفق به حفظ بازارهای صادراتی و فروش خود خواهند بود که توان عرضه محصول با کمترین قیمت به صورت مدت دار و غیر نقد را داشته‌باشند. لیکن در شرایطی که تولیدکنندگان قیر ایران با مشکلات نقدینگی به علت تاخیر در دریافت باز پرداخت مالیات ارزش افزوده و افزایش شدید قیمت خوراک، نوسانات بازار ارز، افزایش شدید کرایه حمل‌های دریایی، تحریم‌های بانکی و افزایش هزینه‌های تولید و حمل و نقل و بارگیری مواجه هستند، اخذ عوارض صادراتی می‌توانست ضربه مهلکی بر تولیدکنندگان این صنعت وارد نموده و اندک صادرات به بازارهای موجود را نیز از بین ببرد که خوشبختانه دولت در این زمینه عقب نشینی کرد. 

ایران و هاب منطقه ای قیر

متاسفانه صنعت و بازار قیر ایران از چالشهای متعددی رنج می برد. این چالشها شامل؛ 1-قیمتگذاری وکیوم باتوم، 2- قیر تهاتری، 3- تاثیر تحریم ها (کشتیرانی، بیمه، نقل و انتقال ارز)، و ... می باشد که بر کارآمدی آن تاثیر گذاشته است. 

در چشم‌انداز بازار قیر ایران در سال ۱۴۰۱ با توجه به شرایط بین‌المللی و داخلی موارد زیر تاثیرگذار خواهد بود:

 1-  تخصیص بخش باقی‌مانده قیر از قانون قیر تهاتری سال ۱۴۰۰ و اجرای این بخش از قانون در بودجه سال ۱۴۰۱؛

  2-  الزام صادرکنندگان قیر به فروش ارز در سامانه نیما و عدم‌امکان استفاده از سایر روش‌های رفع تعهد ارزی؛

 3-  افزایش میزان تقاضای بازارهای صادراتی متاثر از رفع اغلب محدودیت‌های کرونایی در بازارهای هدف؛

  4- ادامه روند تغییر مدل صادرات قیر ایران از بشکه به فله؛

5- قیمت نفت‌خام و به تبع آن بهای نفت کوره متاثر از تحولات بین‌المللی.

در پایان باید گفت که ایران با توجه به مزیتهای نسبی و پتاسیلهای قوی در زمینه قیر می تواند به عنوان یک benchmark و هاب برای قیمتگذاری قیر و تعادل عرضه و تقاضای آن نقش ایفا کند به شرطی که حمایت دولت و انسجام قیرسازان را داشته باشد نه اینکه این مجال در اختیار کشورهای دیگری همچون بحرین یا عراق قرار گیرد. مضاف فروش قیر در مقصد (CFR) می تواند به عنوان یک استراتژی کارآمد دنبال شود چون حاسیه سود خوب 50 تا 100 دلاری ایجاد می کند.